Karakterstructuren. Het zijn typeringen van mensen en tegelijkertijd verklaringen voor onbegrepen gedrag van ‘lastige teamleden’, ontdekte ik. De theorie van karakterstructuren is echter niet voor iedereen bekend. Met name de benamingen die werden gegeven aan karakterstructuren – die ik verderop zal benoemen – zorgde ervoor dat mijn collega (team)coaches schrokken van de typeringen. De typering van karakterstructuren hebben echter wel waarde: het geeft een richtingaanwijzer om met lastig gedrag om te gaan.
De karakterstructuren kwam ik in meerdere opleidingen telkens weer tegen. Zowel in mijn opleiding tot relatiecoach als in de opleiding tot innerlijk kind coach was het onderwerp karakterstructuren een belangrijk thema omdat het inzicht geeft in de oorsprong van het lastige gedrag – en daarmee een ingang geeft waar een ommekeer kan plaatsvinden.
Laten we kijken waar het woord karakter en daarmee de karakterstructuren vandaan komen.
Waar komt karakter vandaan?
De oorsprong van het woord karakter komt van het Griekse ‘Charassein’, wat inkrassen betekent. Het verwijst naar diepgewortelde patronen die tijdens de kindertijd zijn ontstaan als reactie op existentiële pijnen en angsten. Deze karakterstructuren vormen zich door een samenspel van persoonlijkheidskenmerken en de invloed van socialisatie gedurende de vroege levensfasen, waaronder baby-, peuter-, kleuter- en kindertijd.
Socialisatie en de bijbehorende sociale ervaringen, vooral die gekenmerkt worden door pijn, leren ons om ons aan te passen en te gedragen volgens impliciete of expliciete verwachtingen. Deze aanpassingen beschouw ik als overlevingsmechanismen, die ontstaan om te voldoen aan de eisen van de buitenwereld.
Karakterstructuren bieden inzicht in diepgewortelde kernpijnen, welke gevormd worden door ervaringen en aanpassingen in de kindertijd. Deze kernpijnen kunnen worden genezen door diepgaande transformatieprocessen, waarbij persoonlijke keuzes en training een cruciale rol spelen.
Hoe wordt een karakterstructuur gevormd?
De vorming van een karakterstructuur doorloopt vijf stadia:
- Zelfexpressie: Een natuurlijke manier waarop we laten zien wie we echt zijn en hoe we reageren op onze instinctieve behoeften. Dit is de pure uitdrukking van onze oorspronkelijke identiteit.
- Reacties van de omgeving die zelfexpressie blokkeren: Wanneer externe factoren zoals boosheid, angst of een gebrek aan liefdevolle aanraking onze natuurlijke zelfexpressie belemmeren. Het gaat hier om hoe de buitenwereld onze spontane en authentieke uitdrukking kan onderdrukken.
- Organistische reactie van het kind: De ingebouwde, natuurlijke respons van een kind op de omgeving. Het is de manier waarop kinderen instinctief reageren op stimuli en situaties om hun behoeften te vervullen.
- Zelfontkenning en Pantsering: Wanneer opgroeiende kinderen zichzelf beginnen te ontkennen en hun eigen belangen tegenwerken. Dit leidt tot het internaliseren van een blokkade van zelfexpressie, wat zich fysiek manifesteert als spanningen. Het ontstaan van een emotioneel pantser fungeert als een beschermingsmechanisme tegen negatieve reacties van de buitenwereld.
- Aanpassingsproces en ‘Onecht Zelf’: In situaties van conflict passen we ons aan en maken we compromissen, vaak ten koste van onze authentieke zelf. Dit leidt tot de vorming van een ‘onecht zelf’, waarbij we de levensenergie die in ons wil opkomen, ontkennen en onderdrukken. Het overdreven aanpassen aan externe verwachtingen en het negeren van onze innerlijke drang zijn typerend voor karakterstructuren.
Reich en Lowen als grondlegger van karakterstructuren
De Oostenrijkse psychiater en psychoanalyticus Wilhelm Reich, die leefde van 1897 tot 1957, wordt beschouwd als de grondlegger van de theorie van karakterstructuren. Zijn werk, zoals uiteengezet in zijn boek “Characteranalysis” uit 1933, blijft relevant ondanks de bijna eeuw die is verstreken sinds de publicatie ervan.
Alexander Lowen was een Amerikaanse psychotherapeut en bio-energetisch analyticus die een belangrijke rol speelde bij de ontwikkeling en uitbreiding van de theorieën van karakterstructuren. Lowen was een student van Reich en was medeoprichter van de bio-energetische analyse, een vorm van lichaamsgerichte psychotherapie die zich richt op de relatie tussen de geest en het lichaam. In de context van karakterstructuren bouwde Lowen voort op het idee dat emotionele ervaringen zich fysiek in het lichaam manifesteren en dat het lichaam een weerspiegeling is van iemands psychische toestand. Hij identificeerde specifieke lichaamspatronen die gerelateerd waren aan verschillende karakterstructuren en gebruikte deze observaties als basis voor therapeutische interventies.
Een korte samenvatting van de zes karakterstructuren:
- Schizoïde Karakterstructuur: Deze structuur wordt gekenmerkt door een fundamenteel gevoel van isolatie en afgescheidenheid. Individuen met een schizoïde karakterstructuur hebben de neiging zich terug te trekken in hun innerlijke wereld, vaak als een reactie op een gebrekkig welkom in de wereld.
- Orale Karakterstructuur: Deze structuur heeft een tekort ervaren in emotionele liefde. Mensen met een orale karakterstructuur kunnen geneigd zijn tot overmatig zoeken naar bevrediging in voeding, roken of andere vormen van compensatie om de leegte te vullen die ze voelen.
- Symbiotische Karakterstructuur: Deze structuur is gericht op angst voor verlating en het verlangen naar symbiotische relaties. Individuen met deze structuur kunnen moeite hebben met het aangaan van gezonde autonomie en hebben vaak intense angst voor het verliezen van belangrijke relaties. Tegelijkertijd kunnen ze juist zeer zelfstandig lijken en afstandelijk gedrag laten zien, waarachter het verlangen naar nabijheid verscholen is.
- Masochistische Karakterstructuur: Masochisme binnen deze structuur verwijst niet naar fysieke pijn, maar eerder naar zelfopoffering en onderwerping. Mensen met een masochistische karakterstructuur hebben vaak een neiging om zichzelf weg te cijferen, eigen behoeftes niet te onderkennen en daardoor moeite hebben met het vervullen van hun eigen behoeften.
- Rigide Karakterstructuur: Deze structuur wordt gekenmerkt door controle, perfectionisme en angst voor chaos. Individuen met een rigide karakterstructuur kunnen moeite hebben om diep van binnen het hart te openen, wat hun vermogen om te genieten van het leven kan beïnvloeden.
- Psychopathische Karakterstructuur: psychopathie verwijst hier niet naar psychopathie, in de zin van gebrek aan empathie, oppervlakkige charme, impulsiviteit, egocentrisme, een gebrek aan schuldgevoelens en manipulatief gedrag. Individuen met een psychopatische karaktertructuur hebben machtsmisbruik ervaren. Hierdoor ontstaat angst voor kwetsbaarheid en overgave, waardoor deze structuur veiligheid zoekt in een machtspositie, de redder wil spelen en graag een status aparte heeft, om herhaling van machtsmisbruik te voorkomen.
Overlevingsgedrag
Er zijn verschillende benamingen voor karakterstructuren, inclusief de oorspronkelijke term, de termen gebruikt door andere auteurs en mijn persoonlijke interpretatie ervan. Ze zijn allemaal gekoppeld aan overlevingsmechanismen die samengaan met een hechtingsstoornis, waarbij een gezonde en stabiele hechting ontbreekt.
In de overlevingsmechanismen hebben we vaak onze oorspronkelijkheid opgegeven. Universele behoeften, als expressies van de ziel, worden in het proces van karaktervorming vaak onderdrukt.
Een metafoor die de complexiteit van karakterstructuren beschrijft, is die van een atlas met landschappen van de menselijke ziel (Veenbaas, 2018). Dit resulteert in maskergedrag, waarbij we doen alsof we niet geraakt zijn door de pijn. We negeren het bij onszelf en verbergen het (onbewust) voor de buitenwereld. Onze Essentie bevindt zich achter dit masker, aan de binnenkant.
Transformatie
Oorspronkelijk was het idee Reich en Lowen om de psychologische processen van karakterstructuren via het lichaam te begrijpen. Maar nu richt ik me meer op de onderliggende gedragspatronen zelf.
Het analyseren van karakterstructuren geeft waardevolle inzichten in gedragspatronen en reacties. Deze kennis kan van pas komen bij het begrijpen van teamdynamiek. Maar ook in persoonlijke relaties kan je je voordeel doen met het begrijpen van de onderliggende mechanismen. Het is een ingang voor een transformatie proces.
Laat je daarom inspireren tot een jaartraining om dit transformatieproces aan te gaan. Informatie en aanmelden:
